MATERI MAPEL BAHASA JAWA KELAS 9

CERITA RAKYAT.

JAKA TINGKIR

 

 

 

 

 

 

                Kadipaten Pengging mapan ing sisih wetane Gunung Merapi. Biyene Pengging kabawah               kraton Majapahit. Nanging bareng Majapahit wis ambruk, Pengging kabawah dadi laladan                      panguwasane Kasultanan Demak.

Kang ngasta panguwasa ing Pengging wektu iku Ki Ageng Kebo Kenanga putrane Adipati Handayaningrat panguwasa Pengging ing jamane Majapahit. Putrane Adipati Handayaningrat iku loro yaiku Kebo Kanigara lan Kebo Kenanga.

Ing sawijining dina Ki Ageng Pengging nampa tamu kang uga minangka sadulure sapeguron marang Syeh Siti Jenar yaiku Ki Ageng Tingkir. Anggone rawuh menyang Pengging bebarengan karo garwane, Nyi Ageng Tingkir. Karawuhane ing Pengging amarga panjenengane prihatin lan nguwatirake Ki Ageng Pengging anggone wis suwe ora sowan menyang Kasultanan Demak. Nalika ana tamu iku Ki Ageng Pengging uga lagi ngenteni laire putrane. Bareng wis parak esuk keprungu tangise jabang bayi kang lagi lair. Bayi kang lair kakung iku banjur diparingi nama Mas Karebet.

Sawise suwe ora sowan marang Kasultanan Demak, Sultan Trenggana ngutus Rangga lan Tahjaya menyang Pengging. Amarga ora kasil, banjur ngutus Patih Wanasalam. Wusana kang pungkasan ngutus Sunan Kudus kang minangka Senapatine Kasultanan Demak supaya nyowanake Ki Ageng Kebo Kenanga (Ki Ageng Pengging). Nanging Ki Ageng  tetep ora kersa sowan lan dadi perang. Ki Ageng nganti tumukaning seda.

Nalika Mas Karebet umur sepuluh taun wis ditinggal seda rama lan ibune. Dheweke banjur dipundhut putra angkat dening Nyi Ageng Tingkir. Sabanjure jenenge diganti Jaka Tingkir. Dheweke saya gedhe dadi pemudha kang gagah tur bagus. Ing desa Tingkir dheweke ditemoni wong tuwa kang mumpuni ilmu agamane. Dheweke ora ngerti yen wong mau sejatine Kanjeng Sunan Kalijaga. Jaka Tingkir dingendikani yen kekuatan iku kudu dilambari agama. Sebab kekuatane raga yen ora dilambari iman lan takwa bakal kajlomprong ing kasombongan. Jaka Tingkir iku bocah pinter kang kudu  nggolek kawruh lan pengalaman supaya bisa kasembadan kang dadi pepinginane. Wong tuwa mau ndhawuhi Jaka Tingkir supaya suwita (ngabdi), ing Kasultanan Demak kanggo ningkatake drajate.

Kanthi lantaran Ki Ganjur, Jaka Tingkir ditampa dadi prajurit tamtama. Sajrone dadi prajurit tamtama dheweke dianggep akeh lelabuhane dening Sri Sultan. Amarga saka kasetyane, kuwanene, lan kaprawirane, sarta gedhene lelabuhane marang Sri Sultan, Jaka Tingkir banjur diangkat dadi Lurah Tamtama Suranata ngganteni Ki Ganjur. Sabanjure, Ki Ganjur dadi Senapati Kasultanan Demak.

Kasultanan Demak mbutuhake tambahan tamtama rongatus cacahe. Mula. Banjur dianakake pendaftaran calon tamtama. Kabeh kang wis cukup persyaratane banjur diuji kaprigelane ing bab olah kaprajuritan. Jaka Tingkir kang kapasrahan nggladhi calon tamtama. Dumadakan ana pawongan kang nimbrung melu nggladhi. Pawongan mau arane Dhadhungawuk saka Desa Pingit Kadipaten Kedhu. Dheweke banjur nantang Jaka Tingkir. Dadi pasulayan kang wusanane Dhadhungawuk tumekaning tiwas. Prastawa iki ndadekake Sri Sultan duka amarga Jaka Tingkir dinakwa mateni calon tamtama kanthi kaniaya (sawenang-wenang). Mangka sejatine Jaka Tingkir ora duwe seja mateni Dhadhungawuk. Jaka Tingkir banjur katundhung saka Demak.

Jaka Tingkir getun marang lelakone amarga saka ora sabare ndadekake patine Dhadhungawuk. Dheweke nerusake anggone lelana tekan ngendi-endi. Saenggon-enggon tansah tetulung wong kang nandhang kasusahan amarga saka panindhese begal, kecu, rampok, lan sapanunggalane.

Ing desa Butuh Jaka Tingkir digegulang sawernaning kawruh agama lan paprentahan dening Ki Ageng Butuh. Jaka Tingkir digembleng kanthi latihan kang abot. Sawernaning amalan agama uga ditindakake utamane salat bengi, dzikir lan wirid sarta pasa. Sawise pitung sasi Ki Ageng Butuh banjur mrayogakake Jaka Tingkir supaya bali suwita menyang Demak. Dheweke kanthi sesidheman njujug padunungane Ki Ganjur. Sawise oleh katrangan yen Sri Sultan isih durung kepranan penggalihe, dheweke ninggalake Demak menyang pasareyane wong tuwane, Ki Ageng Kebo Kenanga ing Pengging.

Sawise ziarah, Jaka Tingkir tumuju Banyubiru. Ing kene diwejang ngelmu agama dening Ki Ageng Banyubiru. Ki Ageng paring pitutur yen urip iku sejatine ngibadah marang Gusti Allah. Dene ngibadah iku ana loro, ngibahahe jasad utawa awak, lan ngibadahe budi. Ngibadahe jasad tegese nglatih awak supaya rasa kang ora becik(ala) ora manggon ing awak. Ora kena ngresula, sudi, lan jail marang liyan. Ngibadahe budi iku ngibadahe budi pekerti nyingkiri lan nolak tumindak kang nistha, mula kudu tumindak jujur. Dene ngibadahe nepsu iku kudu pinter ngendaleni hawa nepsu. Dadi kudu mbuwang sipat-sipat angkara murka utawa hawa nepsu kang nistha. Mula kudu tansah nyucekake ati, welas asih, gedhe pangapurane lan akhire tansah mituhu (taat) marang Allah Swt.

Sawise telung sasi Ki Ageng ndhawuhi Jaka Tingkir supaya bali menyang Demak suwita (ngabdi) marang Sultan Trenggana. Kebeneran Sri Sultan lagi masanggrah ing Gunung Prawata. Ki Ageng maringi srana awujud ramu-ramuan kanggo sangune Jaka Tingkir anggone arep suwita.

Lumakune gethek alon-alon  ngliwati kali nganti tekan Kedhung Srengenge yaiku perangane Kali Serang. Kancane telu pisan yaiku Mas Manca, Mas Wila, lan Mas Wuragil gumun dene getheke ora bisa mlaku malah mung muter-muter bae. Ora let suwe getheke wis dikupengi baya kang puluhan akehe. Baya-baya iku banjur nrajang gethek kang ditumpaki Jaka Tingkir sabalane. Baya akeh kang mati saka tumandange Jaka Tingkir sakancane. Dheweke saya gumun dene baya-baya mau saya akeh kang nyerang. Ratune baya Baureksa lan Patihe Jalumampang ngamuk sawise weruh anak buahe padha mati. Akhire Jaka Tingkir kasil ngalahake lelorone lan prasetya bakal sabiyantu marang Jaka Tingkir anggere ora dipateni. Baureksa nglumpukake anak buahe kang cacah patang puluh supaya nyurung lang ngiring rakitan nganti tekan ngisore Gunung Prawata. Kanthi lelakone Jaka Tingkir iku mau banjur ana tembung Megatruh kang cakepane mangkene :

                      Sigra milir, sang gethek sinangga bajul

                      kawan dasa kang njageni

                      ing ngarsa miwah ing pungkar

                      tanapi ing kanan kering

                      sang gethek lampahnya alon

Jaka Tingkir sabalane kasil nyekel Kebodanu. Kebo dadi ngamuk sawise kupinge dileboni rempah-rempah. Kebo nyruduk-nyruduk ngrusak apa bae kang diliwati lan terus lumayu tekan sacedhake pasanggrahane Sultan Trenggana ing puncaking Gunung Prawata.

Sultan mirsani gladhen kaprajuritan ing lapangan kang bawera saka ndhuwur panggung. Ing kono uga ana Patih Wanasalam, Ki Ganjur lan Lurah Tamtama Daruni. Prameswari lan para putri uga lenggah sacedhake Sultan. Nalika padha ngematake anggone padha nonton gladhen kaprajuritan dumadakan ana kebo edan kang ngamuk ing papan gladhen. Para prajurit mbudidaya nyekel lan nanggulangi pangamuke kebo, nanging ora ana sing bisa kasil. Korban pangamuke kebo saya akeh. Wong-wong padha bubar nylametake awake dhewe-dhewe. Sultan saka dhuwur panggung pirsa yen Jaka Tingkir uga melu nonton gladhen. Mula banjur ngutus Daruni supaya Jaka Tingkir nyekel kebo edan kang ngamuk. Sawise Sultan ngapura sakabehe kaluputane, Jaka Tingkir tumandang nyekel lan kasil nyirnakake kebo.

Sri Sultan rena penggalihe amarga bebaya wis sirna dening Jaka Tingkir. Semono uga Putri Pembayun rumangsa bagya penggalihe amarga  wong kang dadi katresnane wis bali lan kaparingan kanugrahan minangka Senapati Prajurit Suranata. Nanging anggone dadi Senapati ora suwe amarga Sultan banjur ngangkat dheweke dadi Adipati Pajang kang laladane uga tilase Kadipaten Pengging duk ing nguni. Putri Pembayun minangka dadi prameswarine.

Kawula Pajang utawa Pengging padha seneng atine nampa tumekane pemimpine kang anyar kang ora liya tedhak turune Ki Ageng Kebo Kenanga. Minangka Adipati kang anyar, Jaka Tingkir banjur enggal ambangun Pajang dadi kutha kang maju. Para among tani padha oleh kawigaten mirunggan (khusus). Para kawula padha urip ayem tentrem lan makmur. Sawise Sultan Trenggana surud (seda), Jaka Tingkir dadi penerus panguwasa Kasultanan Demak kanthi dadi Sultan ing Pajang kanthi sesebutan Sultan Hadiwijaya.

                  ( Besutan saka : Jaka Tingkir, dening Yuliadi Soekardi lan U. Syahbudin )

 

B. Wangsulana pitakon-pitakon ngisor iki nganggo basa padinan lan basa krama!

      1.   Sapa Ki Ageng Pengging iku?

        ___________________________________________________________________

      2.   Sapa Ki Ageng Tingkir iku?

         ___________________________________________________________________

      3.   Apa kersane Sultan Demak ngutus Sunan Kudus menyang Pengging?

      ___________________________________________________________________

      4.   Ngapa Jaka Tingkir diutus suwita menyang Demak?

      ___________________________________________________________________  

      5.   Apa sebabe Jaka Tingkir ditundhung saka Demak?

      ___________________________________________________________________

     

 C.       Critakna kanthi lesan isine wacan “Jaka Tingkir” nganggo basa krama kang trep unggah-ungguhe!

D. Nulisa crita rakyat ing dhaerahmu nganggo basa ngoko utawa krama, banjur critakna ing

     ngarepe kanca-kancamu!